اصطلاحات مربوط به تعهدات کارگر و کارگزار

ای دس­کرچیi dəs kərči : کارگر کرچی که در مزارع به موجب قرارداد در هر چهار روز یک روز به کار گرفته می­شود. 

ای ورکرچی vər kərči i: کارگر کرچی که در مزارع به موجب قرارداد یک روز در میان به کار گرفته می­شود. 

ایجاره­نامه ijarə namə:اجاره­نامه یا توافقی کتبی بین ارباب و رعیت یا صاحب زمین و زارع که در آن مقدار محصول برنج و مقدار سوره­ساتی را که طرفین موظف به پرداخت آن هستند، قید می­گردد.

ایله­جار iləjar(ایلجار iljar):  تعاون و همیاری،انجام کار گروهی کشاورزی برای همدیگر،  بدون پرداخت دست­مزد.

پاکار pakar:کارفرمای مباشر ارباب که زیر نظر او کار می­کند، خدمتگزاری برای وصول مطالبات صاحب ملک.

پیشکار piškšr: نمایندۀ ارباب، و کارگزار و مأمور وصول مالیات.

تاب­کار tab kar(تابه­کار tabə əkar):کار مزرعه، فعالیت زراعی به­ویژه هنگام نشای برنج.

تابکارمُنزیرtabkar monzir : کارگر مردی که به موجب قرارداد از زمان آماده­کردن زمین و مرزبندی تا پایان کار نشا به کار گرفته می­شود. 

تارف tarof: انعامی که شالی­کار به مناسبت­های مختلف از صاحب مزرعه می­گیرد.   

چوله کار ĉulə kar:کار گل، کار در مزرعه برنج، کاری که با گل و لای همراه است، کنایه از کار برنج.

حق مرابی hæqə mərabi: دست­مزد میراب است که هنوز هم بیش­تر مطابق رسم گذشته با درزه­بجهنگام برداشت محصول سر مزرعه پرداخت می­شود.

خانه­کُر xanə kor: دختر خانه، مراقب خانه. معمولاً شالی­کاران هنگام کشت و برداشت شالی، زنی را اجیر می­کنند که به کارهای خانه و فرزندان رسیدگی کند و خود به کار در مزرعه می­پردازند.   

 دوواره موشته duvarə muštə: مشتلق و مژده­گانی اتمام دواره.رسم است که در پایان دواره آخرین کسی که کار را تمام می­کند از صاحب مزرعه انعام می­گیرد که به این انعام دوواره موشته می­گویند.

روزه کارگر ruzə kargər: کارگری که هر روز بسته به  نیاز صاحب مزرعه به کار گرفته می­شود. 

زارعانه zarəanə:حق زارع، مقدار محصولی که به زارع تعلق می­گیرد.

زنانه­کار zənanə kar:کار زنان در شالیزار مثل نشا و وجین.

سوخت ­گیفتن soxt giftən: سوختن برنج بر اثر کم­آبی یا آفت که یک رویداد نابود­کننده زندگی شالی­کار است. در این مواقع برنج­کار مالک را در جریان امر قرار می­دهد و مالک شخصی بی­طرف برای تعیین درصد سوخت انتخاب می­کند و هر مقدار سوختی را که کارشناس مشخص می­کند، مالک به همان مقدار از مال­الاجاره کم می­کند.

سوره­سات  surə satیا (سوره­ساد surə sad): تعهدات جنسی علاوه­ بر تعهد برنج که در دورۀ ارباب­ و ­رعیتی، مالک بر عهدۀرعیت می­گذاشت. سورسات سنتی عبارت بود از: مرغ و جوجه، سیر و پیاز، دوشاب و غیره.

قرضیه  qərziyə: بدهکاری زارع به­ مالک.

کاراَدا karæda: کار و کمک متقابل، کار در مقابل کار، کسی که در مقابل کار کسی برایش کار می­کند.

کرچی kərči: کارگر زن که در مزارع به موجب قرارداد از لحظۀ نشا تا پایان وجین­دوباره کار کند. طبق قرارداد مسکن، غذا، مقدار مشخصی برنج، پول نقد و گاه مقداری پارچه در عوض لباس­هایش (که بر اثر کار کثیف شده و سخت تمیز می­شود) داده می­شود. برداشت برنج، کمتر به کارگر خارج از منطقه نیاز دارد، چون مردان و زنان با یکدیگر کار می­کنند.

کرچی­کار kərči kar:مقدار مشخص کاری که کرچی در شالیزار انجام می­دهد.کرچی­موزد kərəči muzd   :مزدی که کرچی برابر قرارداد عرفی از کارفرما دریافت می­کند. کرچی­موزد معمولاً جیره خشک و غالباً برنج است.

کره­بین kərə bin: مزدور مردی که با دریافت مزد نقدی برنج را در مزرعه درو می­کند ، گارگر روزمزد برای دروی شالی.

کورد kurd: عموماً به ترک­ها اطلاق می­شده­است. هنگام آماده کردن مزارع برنج، کارگران زیادی از آذربایجان (بخصوص نواحی اطراف اردبیل و خلخال) برای انجام کارهای کشاورزی، کندن و لایروبی سل­ها به مزارع شالی­کاری کرانه­های دریای خزر می­آمدند.

گرده­بین gərdə bin: کارگری که با مالک برای بریدن و دروی قسمتی معین از شالیزار، قرارداد می­بندد.

گردی قرار gərdi qərar: کارگر مردی که به موجب قرارداد از زمان آماده کردن زمین تا پایان ویجین­دوباره به کار گرفته می­شود، اغلب آنان کوردها بودند که تابستان­ها در گیلان نمی­ماندند و به ولایت خود می­رفتند.

گردی کرچی gərdi kərči: کارگر کرچی که در مزارع به موجب قرارداد همه روزه به کار گرفته می­شود. 

مالکانه maləkanə: حق مالک، مقدار محصولی که به مالک تعلق می­گیرد.

مایه­گذاری:پرداخت وام به زارع در طول یک دورۀ کشت و کار، معمولاً مالک مقداری پول یا برنج در فصل کشت و کار به زارع می­دهد تا بعد از برداشت محصول با او تسویه کند.

مردانه­کار mərdanə kar:کار مردان در شالی­زار مثل مرزبندی و آماده کردن زمین.

موباشیر mubašir:نمایندۀ تام­الاختیارِ مالک در امور کشاورزی هنگام برداشت محصول یا دریافت مال­الاجاره.

موزیر mozir: مزدور، کسی که برای محافظت کشت و زرع دهقانان معمولاً مدت یک­ سال استخدام می­شود.

موناصِفِه munasəfə: قراردادی که بین مالک و زارع بسته می­شود و مطابق آن محصول به­طور مساوی بین مالک و زارع تقسیم می­شود. هزینه­ی کشت و زرع برنج مثل تخم­جو و حق مرابی برعهدۀ مالک است.

نسق nəsəq:حق سرقفلی زمین زراعتی برای کشاورز بر اساس قانون اصلاحات ارضی هرکس که کارندۀ مزرعه باشد، مالکش خواهد بود ولی بهایش را مطابق نرخ و با نظارت ادارۀ اصلاحات ارضی باید بپردازد.

ور vər: طرف، ور، محدوده­ای از مزرعه که هر کارگر در آن مشغول کار است و جای خود را عوض نمی­کنند.

ورزاروجار vəza rujar: کارمزد ورزا، مقدار پول یا محصولی که در مقابل شخم­زدن شالیزار کشاورز به صاحب ورزا پرداخت می­کند.

یاور yavər: کسی که در تعاون و همکاری دسته­­جمعی کشاورزی مشارکت می­کند.  یاور هیچ مزدی نمی­پذیرد فقط خوراک او با صاحب مزرعه است. یاور شوئن yavər šoæn:  برای کمک و یاوری به شالیزار دیگری رفتن. یاور کودن yavər kudən: به یاوری­گرفتن کسی برای کار در مزرعۀ خود. یاور گیفتن yavər giftən:گرفتن کمک و یاور.

واژه­ های مربوط به ابزارهای شالی­کاری

ایسکت iskət:چوبی دو شاخه که در دو طرف پادنگ در زمین فرو می­کنند تا دستگیرۀ پادنگ روی آن قرار بگیرد.

آب­پادنگ ) ab padəngآپّادنگ appadəng  یا آب­دنگ (abə dəng: دستگاه شالی­کوبی که برای کندن پوست شلتوک به کار می­رود.

بوره خالیک burə xalik:بیل شخم­زنی. نوعی بیل تیغه کوچک و سبک که برای محدودکردن مرز شالیزار مناسب است.

بولوک buluk:نوعی بیل کج­ که برای شالی­کاری به کار می­رود، مخصوصاً برای خرد کردن کلوخ­های خزانۀ شالی.

پاچال pa ĉal(پادنگ­چاله padəngĉalə یا پادنگ­چوشمه padəng ĉušm):گودالی که جو را در آن می­ریزند و با پا­دنگ می­کوبند.

پادنگ  padəng(پادینگ pædding): دستگاهی که در گذشته با آن شالی را به برنج تبدیل می­کردند به این صورت که فردی سنگین­وزن روی انتهای اهرم می­ایستاد، و با بالا و پایین بردن آن شلتوک را به برنج تبدیل می­کرد. اجزای پادنگ عبارت­اند از: پادنگ­دار یا پادنگ­تیر، پادنگ­کله، پادنگ­تونکه، پادنگ­گاز، پادنگ­نافه، پادنگ­لیکه، پادنگ­چوشمه یا پاچال یا پاچاله، پادنگ­پایه، ایسکت، دس­گیر. پادنگ­زدن برنج که به آن دنگه­پایی  d­əngə payiنیز می­گویند، در سه­ مرحله انجام می­شود: گیچه، دوباره، واتاش.شرح این اصطلاحات در زیر آمده است.

پادنگ­پایه padəng payə:دو قطعه چوب استوانه­ای با قطر نسبتاً مناسب که به فاصلۀ مشخص در مقابل هم در زمین فرو می­کنند، تمام فشار و عملکرد­ پادنگ بر روی این دو پایه قرار دارد.

پادنگ­تونکه padəng tunkə:حلقۀ آهنی محکم نصب شده به دور پادنگ­کله و بالای پادنگ­دندان. 

پادنگ­دار  padəng dar یا پادنگ­تیر padəng tir: تیر اصلی پادنگ، چوبی چهارتراش بلند و بسیار محکم که با قرارگرفتن روی پایه به­ وسیلۀ پادنگ­نافه، اهرمی برای کوبیدن می­شود. انتهای آزاد پادنگ­تیر محل فشار پای پادنگ­زن است.

پادنگ­زئَن padəng zəæn: با پا پادنگ را برای پاک­کردن شلتوک به­ حرکت درآوردن.

پادنگ­کله padəng kələ: بخشی از پادنگ که تونکه و دندان­ها روی آن سوارند.

پادنگ­گاز padəng gaz: میخ­های آهنی و بلند زیر پادنگ­کله که شلتوک را می­کوبد و پوست را از برنج جدا می­کند.

پادنگ­لیکه padəng likə: چوب مخصوصی که پادنگ­کله را به پادنگ­دار متصل می­کند و از دو سوی پهلو برآمادگی­های خاص دارد. در  محل فوقانی این قسمت اتصالی، سنگ سنگینی می­بندند تا با سنگین شدن اهرم قدرت کوبندگی آن زیاد شود.

پادنگ­نافه padəng nafə: چوبی که از وسط سطح عرضی پادنگ­دار گذشته و در قسمت فوقانی پادنگ­پایه قرار می­گیرد و بدین ترتیب اهرم پادنگ آمادۀ کار و حرکت می­شود.

پارو paru:پاروی چوبی که گاه برای مسطح­کردن نقاط ناهموار شالیزار از آن استفاده می­شود. 

پیشا­زن piša zən: چوب رابط بین کاول و یوغ که به طناب یا کاول­خره متصل است.

پیشکاول piškavəl:تخته­ای قوس­دار برای هموارکردن مزرعۀ شالی­کاری. پس ­از شخم­زدن و آب­گیری و آماده­کردن مزرعه برای نشا پیش­کاول را به جای کاول می­بندند. معمولاً به­وسیلۀ اسب یا گاو کشیده­ می­شود و یک نفر از پشت، آن­ را بر کف مزرعه به­طور عمودی نگه می­دارد تا کار به­خوبی انجام گیرد.

تخته təxtə: تخته­ای است که به دو طرف آن طنابی می­بندند و مرد شالی­کار طناب را به گردن انداخته، تخته را که عمود بر زمین قرار دارد به دنبال خود می­کشد و بدین ترتیب کلوخ­ها را از بین می­برد و مزرعه را هموار می­کند.

تومه خوانچه­ tumə xančə: خوانچه یا طبق چوبی برای حمل نشاها یا تخم برنج.

داره darə: داس دندانه­داری که با آن برنج درو می­کنند. داره­توک darə tuk:نوک برگشتۀ داس برنج­بری.

داز daz: وسیلۀ تیز و برنده برای هرس­کردن و ریختن شاخه­های زاید.

دس­آسیاب dəs asiyab(دس­آسیا dəs asiya):آسیای دستی.

دس­گیر dəs gir: دستگیرۀ چوبی بالای پادنگ، دنگ­کوب (پادنگ­زن) موقع کار دست­ها را به آن بند می­کند.

دسه بولوک dəsə buluk:بلوک دستی،نوعی بیل کج­ کوچک­تر از بولوک که برای خوردکردن کلوخ وجین­کردن و کندن علف هرز در زمان کم­آبی استفاده می­شود.

دنگ d­əng:دستگاه شالی­کوبی که شالی را به­صورت برنج درمی­آورد و پوست آن را جدا می­کند. این دستگاه به­خاطر صدایی که هنگام ضربه­زدن به شالی تولید می­کند دنگ نامیده­­ شده­­است. دنگ دو گونه است: پادنگ، آب­دنگ. امروز هر دو از­ میان رفته­اند و جایشان را کارخانه­های شالی­کوبی گرفته­­است.

دوخاله­گزه du xalə gazə: چوب دوشاخه­ای برای چیدن و روی هم گذاشتن درز یا بسته­های برنج در کوتی، آن را به­ درز برنج فرو کرده، از پایین به بالای می­کشند.

دیوان divan:شالی­خشک­کن، جعبۀ بزرگ چوبی که در قسمت بالای اتاق نشیمن نصب می­شود تا از شالی پر شود. روزها که برای طبخ غذا یا ایجاد گرما، در کف اتاق با هیزم آتش افروخته می­شود، دود حاصل باعث خشک­شدن و به اصطلاح دودی­شدن شالی می­شود و این عمل به مرور انجام می­گیرد. گاه تخته­هایی­ را به شکل بالکن در ارتفاع 5/2 متری اتاق نشیمن نصب می­کنند و شالی را درون کالبه می­ریزند و روی این تخته­ها قرار می­دهند تا خشک و دودی شود.

راسته­دار rastə da: چوبی که بین پیشا­زن و شانۀ کاول به­صورت افقی جای می­گیرد.

سفه səfə:سبد مخصوص برای حمل نشاها از خزانه به مزرعۀ اصلی.

سوبوک subuk(سوُوک suvuk):وسیلۀ نمونه­برداری از کیسۀ سربسته برنج و جو (شلتوک).

شانه šanə: چوبی که به­ صورت عمودی کاول­موشتک را به کاول پیوند می­دهد.

کالبه kalbə:تپالۀ گاو را به شکل ظرف مدوری به­ قطر 50 سانتی­متر و لبه­ای به ارتفاع 10 سانتی­متر خشک می­کردند و از آن برای خشک کردن شالی در اتاق­های دودی و نگه­داری کرم ابریشم تازه از تخم­درآمده استفاده می­شد.

کاول kavəl: خیش، گاو­آهنمخصوص شالی­کاری. اجزای کاول عبارتند از:  پیشا­زن، راسته­دار، شانه، کاول، کاول­­موشتک، کاول­خَره، لب، کولوسه، هَفنگ، و گولوبند.

کاول ­خَره kavəl xære: دو رشته طنابی که در امتداد دو پهلوی گاو به یوغ وصل می­شود تا ورزا بتواند کاول را بکشد. این طناب بسیار محکم است و از پوست درخت کوجی­ (کول) بافته می­شود.

کاول ­موشتک kavəl muštək: دستگیرۀ گاو­آهن، چوبی صاف و خراطی­شده که شخص کاول­زن به­عنوان دست­گیره آن را می­گیرد و با آن شخم و گاوها را کنترل می­کند.

کتله­چو kətələ čo: باربند چوبی ویژه حمل درزهای شالی­ مزرعه به کوروج به­ وسیلۀ اسب.

کولچازن kulča zən: وسیلۀ ابتدایی حمل شالی از مزرعه به انبار، بدین ترتیب که طنابی روی زمین می­گذارند و درزهای برنج را روی آن قرارمی­دهند، سپس دو سر طناب را به­ هم می­پیچند، با یک چوب آن را برمی­دارند و روی شانه حمل می­کنند.

کولوسه kulusə: چوبی که هفنگ کاول به آن متصل است و در گل گردش و آن را زیر و رو می­کند.

کولوش­دار kuluš dar(رده rədə): نیِ مخصوصِ دانه­زدایی از خوشۀ برنج، نی کلفتی به قطر 5/2 تا 3  و درازای تقریبی40 تا 60 سانتی­متر که با آن دانه­های جو را از خوشۀ دسته­شده می­زدایند. انجام این عمل مهارت زیادی می­خواهد و بیشتر توسط زنان انجام می­شود.

گربازgərbaz  (گرواز gərvaz): بیل مستطیل­شکل برای شخم­زدن عمیق کناره­های مرز که با کاول شخم نخورده است.

گوچینگ gučing: آلت کمانی برنج­کوبی یا خرمن­کوب دستی، کمانی از شاخۀ درخت که قسمتی از تنۀ درخت به­شکل کف پا به آن متصل است و برای کوفتن ساقه­های درو­شدۀ شالی و جداکردن دانه استفاده می­شود.

گولوبند gulubənd: حلقه طنابی که با آن گردن ورزا به لب وصل می­شود. اگر هنگام کشیدن کاول یوغ از دوش ورزا رد شود، این طناب یوغ را نگه می­دارد.   

لب ləb: یوغ، قسمتی از کاول که بر گردۀ ورزا بسته­ می­شود، این چوب به­ صورت عدد 8 است و کار کشیدن کاول را آسان می­کند.

هَفنگ hæfəng :تیغۀ آهنی کاول

واژه ­ها و اصطلاحات مربوط به اوزان و مقادیر[1] برنج و مساحت شالیزار

اَسبه بار æsbə bar :بار برنج یا زغالی که بر اسب می­بندند، مجموع شالی­هایی که با اسب حمل می­شود.

بار bar:دو کیسه شالی سر پر، برابر با دو لنگه یا چهار قوتی یا 132 کیلوگرم برنج.

بجه­بار bəjə bar: بار برنج، که با اسب به شهر یا به  انبار حمل می­شود.

پلک pəlk:نصف هر کله را پلک گویند.

پم pəm: واحد مقیاس به ­اندازۀ گنجایش دو کف دست، مقدار برنجی که در دو کف دست به­هم­چسبیده جا بگیرد.

پنجا pənja:وزنی برابر با نیم کیلوگرم که برای شمارش برنج و غلات به کار می­رود. برای تعداد هم به­کار می­رود، گیلک­ها پول، تخم­مرغ، گردو و هر چیز دیگر را، در دسته­های 50 تایی محاسبه می­کنند. 

پیمانه peymanə:ظرفی برای کیل کردن برنج، نیز ¬ کیل.

تاس tas:ظرفی است به محتوی تقریبی یک کیلو گرم که برای پیمانه­کردن برنج به­کار می­رود.

جریب jərib:زمینی به مساحت تقریبی ده ­هزار متر­مربع، هر جریب شامل ده قفیز و یک قفیز شامل ده دهو است.

چارک čarək: وزنی معادل یک­چهارم من یا  5/1 کیلوگرم یا نصف لگن برنج.

چتبر čətbər: وزنی برابر  یک­چهارم گروانکا، یا حدود صد گرم.

چل­تاس čəl tas:کاسه­ای از جنس برنجی که بر بدنۀ داخلی و خارجی آن ادعیه و نقوشی زده­­اند و برای عیار برنج (مقدار لازم برنج برای طبخ در دیگ) به ­کار می­رود. به باور عامیانه ریختن برنج در آن برکت می­آورد.

خروار xərvar:وزنی معادل چهار قوتی که مخصوص برنج است.

درنگه dərəngə: محتوی یک مشت باز، یک کف دست­ که اندازۀ ثابتی ندارد و بسته به گنجایش کف دست شخص است.

دهو dahu: واحدی مساوی صد مترمربع. برابر یک صدم جریب و یک دهم قفیس.

قفیز  qəfiz(قفیس qəfis):واحدی است مساوی هزار مترمربع. ده دهو مساوی یک قفیز و ده قفیز مساوی یک جریب است.

قوتی quti: واحد وزن برنج و اصطلاحی برای توزین برنج. هر قوتی مساوی با 33 کیلو­گرم و هر چهار قوتی مساوی یک بار اسب یا دو لنگۀ 66 کیلویی است.

کله kəlæ: به هر کرت یا هر قطعه زمین زارعی یک کله می­گویند.

کیلkil  (لگنləgən ):ظرفی است که برای پیمانه­کردن برنج و معادل نیم من برنج در آن جای می­گیرد.

گروانکا gərvanka: واحد وزنی تقریباً برابر 400 گرم، هر 5/2 گروانکا برابر یک کیلوگرم است.

لاخه laxə:لنگه، یک لنگه بار به وزن دو قوتی، نیم بار برنج.

لنگه ləngə: یک گونی شلتوک یا برنج که در یک طرف اسب بار می­شود، نیم بار اسب که معمولاً برابر دو قوتی است.

من mən: وزنی معادل شش کیلو .

نیص­پنجا nis pənja: نصف پنجا، واحد وزنیبرابر با 250 گرم.

نیم­چارک nim čarək: یک­دوم چارک، یک­هشتم من یا معادل تقریبی 750 گرم است.

[1] - شالی­­کاران گیلانی در توزین و تعیین مقدار اراضی خود از واحد­های خاصی استفاده می­کنند. این واحدهای وزن، حجم و سطح مختلف گیلان تفاوت دارند و دارای مقدار ثابتی نیستند. در این نوشته کوشش شده­است صرفاً به واحدهای وزن و مساحت در منطقۀ صومعه­سرا پرداخته شود.